Historia, tradycja czy nurt deuteronomiczny?
   
Omówiliśmy do tej pory Dzieło Mojżesza, jak określa Pięcioksiąg, tradycja Izraela. Wiemy, że Mojżesz jest jej głównym autorem, inicjatorem, tym, który dał impuls, zorganizował lud wybrany, jego kult i zawarł Przymierze z Bogiem na Górze Synaj. To on prowadził naród do Ziemi Obiecanej. Jego dzieło zostało podjęte i dopracowane przez wieki według tradycji jahwistycznej, elohistycznej i kapłańskiej. Następcą Mojżesza był Jozue, który przeprowadzając lud wybrany przez Jordan zdobył i podzielił między 12 pokoleń Ziemię Kanaan. Izraelici na dobre zadomowili się w kraju, który obiecał im Bóg, bądź to o niego walcząc zbrojnie w Imię Pana Zastępów, to znów, przenikając do miejscowej ludności przejmując nie tylko ich ziemie, ale często kulturę i zwyczaje a nawet zanieczyszczając własną religię. Burzliwe losy osiedlania się, zamieszkiwania i zmagania się z ludami zamieszkującymi Palestynę zostały przedstawione w Księgach Jozuego, Sędziów 1 i 2 Samuela aż po ustanowienie monarchii i „złoty wiek” królestwa Izraelskiego. Za czasów Dawida i Salomona, które zostały opisane w Księgach Królewskich, aż po upadek Samarii w 722 roku przed Chrystusem i niewolę babilońską. Przedstawiona w tych Księgach historia ma charakter inny od dziejów narodów starożytnych, wyjątkowy, gdyż w jej centrum zawsze znajdował się Bóg, wierny swemu przymierzu i naród, z którego wiernością na przestrzeni wieków różnie bywało. Dało to impuls uczonym do poszukiwania autorów bądź redaktorów tej historii.  A może lepiej nazwać ją pierwotną teologiczną refleksją nad historią?
W XX wieku bibliści zaczęli nazywać tę historię deuteronomiczną. Już w Księdze Powtórzonego Prawa wyodrębniono osobną część od 12 do 28 rozdziału, którą nazwano Kodeksem Deuteronomicznym (od greckiej i łacińskiej nazwy tej Księgi Deuteronomium). Stanowi ona część większej całości ujętej pod względem gatunku literackiego jako przymierze. Podobnie jak cała Księga Powtórzonego Prawa i Kodeks Deuteronomiczny, jak zauważa ks. prof. Tomasz Jelonek z Krakowa, ma przede wszystkim charakter parenetyczny, pouczający, ujęty stylem kaznodziejskim, a nie jurydycznym. Są one jednak wielkim wezwaniem do zachowania przymierza. Tak ujęta religijność narodu i tak zarysowana pierwsza teologia w Księdze Powtórzonego Prawa stała się zdaniem uczonych do powstania nowego nurtu w teologii Starego Testamentu, który nazwano deuteronomicznym, który dołączył do istniejących już trzech w Pięcioksięgu.
Ks. prof. T. Jelonek, tak uzasadnia powstanie nurtu deuteronomicznego: „Przedstawiona idea, której służył dobór materiału Ksiąg od Jozuego do Królewskich jest kontynuacją idei, która pojawia się w Księdze Powtórzonego Prawa...Omawiane Księgi wyszły z tego samego kręgu, w którym skrystalizowała się tradycja deuteronomiczna Pięcioksięgu. Jak pamiętamy, była to jedna z czterech podstawowych, obok jahwistycznej, elohistycznej i kapłańskiej, tradycji redagująca spuściznę Mojżesza ubogaconą doświadczeniami historii. Hipotezę powstania wszystkich Ksiąg w jednakowym czasie i zredagowania ich przez ludzi należących do tej samej grupy potwierdza język. Jest on bardzo prosty, najprostszy język hebrajski w całym Starym Testamencie. Księgi należące do tego nurtu zostały zredagowane dla przedstawienia myśli religijnej odczytywanej na podstawie historii. Tradycja żydowska, jak wspomniano, nazwała je Pismami Proroków Starszych, bowiem przeważa w nich prorocka interpretacja dziejów. Autorzy jednak nawiązywali do wcześniejszych źródeł historycznych i dlatego są to także nieocenione źródła danych historycznych. Służyły, bowiem refleksji nad przeszłością, refleksji, która miała uczyć. Ten dydaktyczny cel decydował o wyborze materiałów i układzie relacji”.
I choć wielu podkreśla hipotetyczność tego nurtu, fakt powszechności jego przyjmowania świadczy o wielkim prawdopodobieństwie.
Za ojca tej hipotezy uważa się Masrtina Notha, który w 1943 roku zwrócił uwagę na podobna stylistykę i wątki teologiczne cechujące księgi zwane w tradycji żydowskiej „prorokami wcześniejszymi” a w nomenklaturze chrześcijańskiej księgi historyczne od Księgi Jozego, Sędziów, 1 i 2 Samuela do dwóch Ksiąg Królewskich włącznie. M. Noth przedstawił przekonujące argumenty, że podobieństwa te świadczą o jednym autorze, który zebrał istniejące już tradycje i umieścił je w nakreślonych przez siebie ramach oraz uzupełnił odpowiednim materiałem i mowami głównych bohaterów (np. Joz 24; 1Sm 8,12), aby dać wyraz własnemu widzeniu historii narodu izraelskiego od czasów Mojżesza do niewoli babilońskiej. Według niego Księga Powtórzonego Prawa to swoista przedmowa teologiczna do historii. Historię deuteronomiczną datował uczony na okres niewoli babilońskiej, gdyż ów zestaw Ksiąg kończy się uwolnieniem judzkiego króla Jojakima z więzienia babilońskiego (561 r. przed Chr. por. 2Krl 25,27-30). Według niego chodziło autorowi o pokazanie wygnańcom, że ich położenie jest skutkiem niewierności przymierzu nakreślonemu w prawach deuteronomicznych.
A oto ważniejsze wydarzenia, na które Księgi zwracają uwagę:
Około 1200 – 1030 Czasy sędziów
        1030 – 1010 Saul królem
        1010 – 970 Dawid kroluje
          970 – 931 Salomon
          931 – podział Izraela na dwa królestwa: Judzkie (931-586)
            Izraelskie (931-722/721)
          722/721 – Upadek Samarii i początek niewoli asyryjskiej
          621 – Znalezienie Księgi Prawa - Reforma religijna.
          586 - Upadek Jerozolimy i początek niewoli babilońskiej